قسمت چهارم: سمت درست تاریخ کدام طرف است؟
آغاز آزمایش ماهیت‌ها
صبح روز ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ پایان یک فصل طولانی از تاریخ ایران بود. شب ۲۲ بهمن، سلطنتی که آخرین میراث سلسله‌ی دیکتاتوری و خودکامه‌گی در ایران بود، سقوط کرد. آن روز، هم آغاز یک آزمایش غیرقابل پیش‌بینی بود و هم شروع بروز ماهیت‌ها و مواضع. تمام انقلاب‌های جهان را که از نظر بگذرانیم، اولین صبح پس از پیروزی‌شان، آغاز آزمایش و بروز ماهیت و مواضع نیروهای رقم‌زننده‌ی انقلاب بوده است.
در حدود ۵ ماهی که قیام و انقلاب جریان داشت، تمرکز مشترک همه‌ی جریانات بر سقوط نظام خودکامه‌ی سلطنتی، مانع بروز مواضع و ماهیت‌ها بود. شب ۲۲ بهمن فصلی از نفی دیکتاتوری به پایان رسید و صبح ۲۳ بهمن فصل اثبات سمت درست تاریخ آغاز شد. فصل اول آسان بود و فصل دوم پیچیده. این دو فصل، دو روی سکه‌ی همه‌ی انقلاب‌ها هستند. نخستین آزمایش را باید حاکمیت سیاسی پس می‌داد؛ سپس باقی جریاناتی که پیش از آن انقلاب در مبارزه با شاه بودند و در حین انقلاب هم حضور داشتند.
تصویری گنگ از آینده
در همان صبح ۲۳ بهمن هنوز هیچ تصویری روشن از ایران آینده در چشم‌انداز نبود. در قسمت دوم یادآور شدیم که خمینی بیشتر یک رهبر مذهبی بود تا رهبر سیاسی که شرط اولش این است که چند قدم جلوتر از مردم باشد. به‌همین دلیل او هیچ تصویر روشنی از برنامه‌اش یا سیاست‌اش از آینده‌ی پس از شاه را نداده بود. او در پاریس به‌نحوی گنگ به خبرنگاران گفته بود همه آزادند، کمونیست‌ها آزادند، زنان آزادند، دانشگاه برای همه است، من نمی‌خواهم رئیس دولت باشم، من می‌خواهم بروم قم طلبگی کنم! آیا در این اظهارات، بیشتر جوهر یک نگرش، آن هم از برج عاج سلطه‌ی مذهبی دریافت نمی‌شود؟
[همین اظهارات خمینی در پاریس، گویای این واقعیت است که آن نسل جوان شورمند ضد دیکتاتوری، آن موقع در گیرودار قیام، هرگز از عمق دجالیت مذهبی و دامنه‌ی عوام‌فریبیِ سیاسیِ خمینی تصوری نداشت. کی داشت که نسل جوان نداشت؟!]
آن موج شکوهمند برای چه بود؟
در صبح ۲۳ بهمن آن‌چه که از توشه‌ی مبارزات آزادی‌بخش در تاریخ معاصر ایران، نقد و موجود و در دست بود، ضرورت «آزادی» بود. توشه‌یی که می‌شد با آن، چشم‌اندازی را برای آینده‌ی ایران تصور کرد و با آن، مسیر پس از پیروزی را با انگیزه و شور و امید ملی و اتحاد سراسری شروع کرد. این ضرورت آزادی، پیمودن سمت درست تاریخ برای تمام اقشار و تنوع گرایش‌ها و عقاید و سیاست‌ها بود. آن موج رود شکوهمند عشق و امید و را می‌طلبید: آزادی؛ خجسته آزادی!
نخستین برگ آزمایش خمینی
جوهر ضد دیکتاتوری انقلاب ۵۷، کانون انگیزش و فعالیت نسل جوان آن انقلاب بود. این پتانسیل قوی، یک زمینه‌ی گسترده‌ی سیاسی و اجتماعی و فرهنگی می‌خواست. همه‌ی انتظارها متوجه برنامه و سیاست خمینی بود.
اولین تصویر و توصیفی که خمینی از آن انقلاب ملی و مردمی و ضد دیکتاتوری ارائه داد، عبارت «انقلاب اسلامی» بود! دومین تصویری که او از مسیر آینده‌ی مورد نظرش ارائه کرد، اعلام «حجاب اجباری» در اوایل اسفند ۵۷ بود. هنوز دو هفته از پیروزی انقلاب بهمن با آن موج ملی عشق و امید و آرزو و اعتماد نگذشته بود که خمینی دو تصویر گنگ به‌معنی انحصارطلبی دینی و سرکوب‌گری سیاسی از خود بروز داد. این نخستین برگ از آزمایش حاکمیت جدید بود.
سمت درست تاریخ کدام است؟
آن نسل جوانی که مسیرش را تا شب ۲۲ بهمن پی گرفتیم، در روزها و هفته‌های پس از پیروزی، گروه‌گروه دارای هویت‌های سیاسی و عقیدتی و تشکیلاتیِ متفاوت می‌شد. گفتیم که تا قبل از پیروزی، مرزی واضح و روشن میان گرایش‌ها و مواضع شرکت‌کنندگان در آن انقلاب قابل تشخیص نبود. اتحاد در برابر دیکتاتوری سلطنتی، چتری بر آن موج میلیونی بود.
آن نسل با آن ظرفیت و انگیزه‌ی مبارزاتی، با خصلت بارز ضد دیکتاتوری و عدالت‌جویی و با پیوندش با ضرورت آزادی ــ که این سه ویژگی را در جریان انقلاب کسب و تجربه کرده بود ــ مأمن آرمانی و مسیر آینده‌‌اش را هرگز در خمینی و نحله‌ی آخوندها و سیاست‌مداران همراه و دور و بر خمینی نیافت. همین انتخاب، یکی از مراحل آزمایش مهم آن نسل پس از پیروزی انقلاب بود. آزمایشی آسان نبود ولی باید در اولین پله‌ی انتخاب مسیر آینده، به آن آزمایش پاسخ می‌داد. آیا پاسخ‌های آن نسل، به کدام مسیرهای موجود در آن زمان راهنمایی‌اش می‌کردند؟ نشانه‌ی مسیرها چنین بودند: حاکمیت با رأس خمینی و طیف مذهبی سنتی با گرایش حوزوی / طیف مذهبی میانه با گرایش ملی / طیف لیبرال‌های غیرمذهبی / طیف نیروهای مترقی و انقلابی با گرایش‌های مذهبی و غیرمذهبی / طیف نیروهای غیرمذهبی با گرایش به قطب‌های جهانی.
سمت درست تاریخ برای ایران پس از پیروزی انقلاب بهمن ۵۷ را یک طیف یا ترکیبی از این طیف‌ها رقم می‌زد. ۴۴ سال گذشته، کدام طیف را به‌طور نسبی هم شده، منطبق بر سمت درست تاریخ نشان داده است؟
ادامه دارد...
۲۰ بهمن ۱۴۰۱
